‘Wij concluderen’ of ‘ik geloof’? Rationaliteit decennia geleden al afgenomen

Wetenschappers van Wageningen University & Research (WUR) en Indiana University hebben ontdekt dat de toenemende irrelevantie van feiten in het publieke debat, deel uitmaakt van een trend die tientallen jaren geleden al is ingezet. Hoewel het huidige ‘post-truth era’ velen heeft verrast, toont de studie aan dat de publieke belangstelling de afgelopen veertig jaar al een steeds snellere verschuiving heeft ondergaan van het collectieve naar het individuele, en van rationaliteit naar emotie.

Van ratio naar sentiment

Uit een analyse van het taalgebruik in miljoenen boeken bleek dat woorden die verband houden met redeneren, zoals "vaststellen" en "concluderen", sinds 1850 systematisch zijn toegenomen. Woorden die verband houden met de menselijke ervaring, zoals "voelen" en "geloven", zijn in deze tijd juist afgenomen. Dit patroon is de afgelopen 40 jaar omgekeerd. Dit liep parallel met een verschuiving van een collectivistische naar een individualistische focus, zoals blijkt uit de verhouding tussen enkelvoudige en meervoudige persoonlijke voornaamwoorden zoals 'ik'/'wij'.

"Het interpreteren van deze verandering in boekentaal blijft een uitdaging," zegt co-auteur Johan Bollen van de Universiteit van Indiana. "Maar, zoals we laten zien, komt de aard van deze omkering zowel in fictie als non-fictie voor. Bovendien observeren we hetzelfde patroon van verandering in New York Times-artikelen, wat suggereert dat de trend verder gaat dan alleen in boeken."

Oorzaken

"Waarom er sinds 1850 tot aan 1980 meer gebruik is gemaakt van woorden die verband houden met feiten of rationaliteit, kunnen we alleen maar over speculeren,” zegt hoofdauteur Marten Scheffer van WUR. "Een mogelijkheid is dat de snelle ontwikkelingen in wetenschap en technologie en de sociaaleconomische voordelen daarvan, in eerste instantie leidden tot een stijging van de status van de wetenschap. Dit drong geleidelijk ook door tot de cultuur, de samenleving en haar instellingen, variërend van het onderwijs tot de politiek. Zoals Max Weber al vroeg stelde, kan dit geleid hebben tot een proces van 'onttovering', naarmate de rol van het spiritualisme in gemoderniseerde, bureaucratische en geseculariseerde samenlevingen afnam".

Wat precies de oorzaak was van de omkering van deze trend rond 1980, is volgens de auteurs misschien nog moeilijker aan te wijzen. Volgens hen kan er een verband zijn bestaan met spanningen als gevolg van veranderingen in het economisch beleid in het begin van de jaren '80, die misschien op rationele argumenten werden verdedigd, maar waarvan de voordelen niet gelijk waren verdeeld.

Sociale media

De auteurs ontdekten dat de verschuiving van rationaliteit naar sentiment in boekentaal rond 2007 versnelde met de opkomst van de sociale media, toen in alle talen de frequentie van op feiten betrekking hebbende woorden daalde, terwijl op emoties gebaseerde taal een hoge vlucht nam. Dit is een trend die parallel liep met een verschuiving van collectivistisch naar individualistisch taalgebruik.

Coauteur Ingrid van de Leemput van WUR: "Wat de oorzaken ook zijn, onze resultaten suggereren dat het ‘post-truth’ fenomeen, waarin (publieke) opinie minder wordt gebaseerd op feiten en meer op emotie en overtuiging, verband houdt met een historische balans tussen twee fundamentele manieren van denken: redeneren versus intuïtie. Als dat waar is, is het misschien onmogelijk om de omslag die we signaleren te keren. In plaats daarvan moeten samenlevingen misschien een nieuw evenwicht vinden, waarbij het belang van intuïtie en emotie expliciet wordt erkend, terwijl tegelijkertijd optimaal gebruik wordt gemaakt van de broodnodige kracht van rationaliteit en wetenschap om onderwerpen in hun volle complexiteit aan te pakken."