Longread
De bodem is onze basis: Bodeminformatie helpt ons bij klimaatuitdagingen
We weten het allemaal: ons klimaat verandert. De bevolking groeit. En de biodiversiteit neemt af. Om goed om te gaan met deze uitdagingen, is het cruciaal dat we gebruikmaken van de informatie die we hebben over onze ondergrond. Bijvoorbeeld de landschappelijke bodemkaart in de Natuurverkenning. De Nationale Omgevingsvisie benadrukt dat rekening houden met bodem en water essentieel is voor een klimaatbestendige inrichting van Nederland.
Veel data beschikbaar
In Nederland hebben we de Wet basisregistratie ondergrond (BRO). Deze wet zorgt ervoor dat informatie over de bodem en ondergrond voor iedereen beschikbaar is. “Bij Wageningen University & Research (WUR) hebben we veel kennis van onze ondergrond”, vertelt Dorothée van Tol-Leenders. Zij is Programmaleider Basisregistratie Ondergrond bij WUR. “Onze bodemdata en basiskaarten, zoals de bodemkaart en de geomorfologische kaart, zijn onderdeel van de BRO. Ze zijn voor iedereen te gebruiken. Bijvoorbeeld bij de inrichting van een gebied. In de BRO kun je de samenstelling van de bodem zien: waar vind je veen? Waar bevat de bodem klei? We zouden graag zien dat de informatie uit de BRO meer wordt gebruikt.”
Ondergrond en toekomst
“In de Natuurverkenning bouwen we voort op deze kennis van de ondergrond”, legt onderzoeker Bas Breman uit. “We blikken vooruit naar de toekomst van Nederland. In eerdere verkenningen werd daarbij vooral gekeken naar natuurgebieden en specifieke dieren- en plantensoorten. Nu hebben we een natuurinclusief scenario uitgebracht waarbij we nadrukkelijk ook een link leggen met de ondergrond. Voor de uitwerking van het scenario gebruiken we de landschappelijke bodemkaart. Deze kaart is gemaakt met de basisbodemkaarten van de BRO.” Zo’n link met de ondergrond kan ontzettend nuttig zijn. Breman: “Bijvoorbeeld als we willen weten wat de conditie is van de bodem: kan de bodem water vasthouden in tijden van droogte? Of water doorlaten als het veel regent? Dit is natuurlijk hartstikke handige informatie, zeker als we kijken naar klimaatverandering. Maar ook bij andere grote opgaven, zoals stedelijke ontwikkeling en (intensieve) landbouw kan de bodem ons helpen: hoe kunnen we het beste verder?”
Natuurinclusief scenario
De basisgedachte van het natuurinclusieve scenario is dat je de natuurlijke systemen als uitgangspunt neemt en daar dan ook zo goed mogelijk gebruik van probeert te maken. Breman geeft een voorbeeld: “Bodem en water geven ons al behoorlijk vaste kaders. In een veengebied kun je andere dingen dan op kleigrond. Sommige plekken zijn heel nat, andere juist droog. Ook de kwaliteit van het water verschilt per locatie. Als mens kunnen we proberen om alles naar onze hand te zetten. Bijvoorbeeld door kanalen te graven of grond vruchtbaar te maken met kunstmest. Maar we merken steeds vaker dat we daarmee over de grenzen van de natuur heengaan. Daarom gaan we meer en meer uit van het idee dat we de natuur moeten benutten zoals hij is. De informatie uit de BRO is daarbij onmisbaar, maar wordt nu vaak nog over het hoofd gezien.”
Meer onderzoek
Van Tol-Leenders zou graag zien dat er meer onderzoek wordt gedaan. “Onze kaarten gaan over heel Nederland, maar we hebben niet elke vierkante meter onlangs onderzocht. Ieder jaar actualiseren we een gebied en op die manier vergroten we de betrouwbaarheid.” Dat extra onderzoek kost natuurlijk geld. Maar het levert ook veel op, benadrukt Van Tol-Leenders. “Bijvoorbeeld bij woningbouw. De komende jaren worden er flink wat huizen gebouwd. Het is dan wel zo handig wanneer je op een plaats gaat bouwen die daar geschikt voor is. Uiteindelijk is het kapitaalvernietiging als je bouwt op een ondergrond die minder geschikt is. Je kunt dan namelijk tegen problemen aanlopen. Zoals overstromingen, te hoge grondwaterstanden of verzakkingen.”
Functie volgt vorm
Breman vervolgt: “Lange tijd zijn we in Nederland uitgegaan van het principe ‘vorm volgt functie’. We hebben het Nederlandse landschap grotendeels naar onze hand gezet. We zijn daarbij voorbijgegaan aan de natuurlijke grenzen en kansen. Tegenwoordig zien we steeds vaker dat het wordt omgedraaid en dat de lokale omgevingskwaliteiten het uitgangspunt vormen voor toekomstige ontwikkelingen. Functie volgt vorm dus. Als je de vorm (het landschap) centraal stelt en je functies en activiteiten daarop afstemt, dan is het risico kleiner dat je de grenzen van de natuur overschrijdt. We willen zorgen voor een fijne leefomgeving voor iedereen. Dat betekent ook dat we rekening moeten houden met de natuur. Want een groeiende bevolking vraagt om meer woningen en meer voedsel. Onze aarde geeft ons geen onuitputtelijke hoeveelheid grondstoffen.”
Als je het landschap (vorm) centraal stelt en daar vervolgens je activiteiten (functie) op afstemt, dan overschrijdt je minder snel de grenzen van de natuur.
Aanpassen aan het klimaat
De volgende stap is dat we de informatie uit de BRO en de Natuurverkenning gebruiken om te kijken hoe en waar we verschillende opgaven kunnen combineren. Breman: “Bijvoorbeeld die van CO2-reductie, landbouw en biodiversiteit. Neem nu veengebied. Dat is ontzettend vruchtbaar. Daarom lijkt dat een voor de hand liggende plaats voor landbouw. Maar in de huidige situatie wordt daarvoor de veengrond eerst drooggelegd. Daarbij komt CO2 vrij en kan de bodem dalen. Als gevolg daarvan moet de grondwaterstand kunstmatig verlaagd worden. Als je de kosten daarvan tegenover de baten zet, kan het best tegenvallen. De vraag is hoe we de stap kunnen maken naar klimaatadaptieve landbouw. Waarbij we – de naam zegt het al – ons aanpassen aan het klimaat en de lokale omstandigheden. Juist als we meer water vasthouden, kunnen we bodemdaling remmen. Dat vraagt dan wel om andere verdienmodellen voor de landbouw. Waarbij je bijvoorbeeld niet alleen inkomsten krijgt voor het voedsel dat je produceert, maar ook voor de CO2 die je vastlegt, of de biodiversiteit die je vergroot.”
Klimaatrobuuste beekdalen
Breman geeft een ander mooi voorbeeld van hoe we water langer vast kunnen houden: klimaatrobuuste beekdalen. “Beekdalen zijn van oudsher ingericht om het water zo snel mogelijk af te voeren. Daardoor zijn ze minder goed in staat om hevige (korte) regenval op te vangen of langere perioden van droogte. Daarom wordt op een aantal plekken nu gewerkt aan het vertragen van de beekafvoer. Het landschap houdt het water langer vast. Je ziet daardoor dat de beek begint te leven: het water stroomt het bos in. Voordeel: de (drink)watervoorraden worden aangevuld én het zorgt voor meer biodiversiteit. De komende jaren zullen we op zoek moeten naar meer manieren om water vast te houden. Want gaan naar een periode toe waarbij we niet altijd meer voldoende water hebben om alles te doen wat we willen.”
Dingen op de goede plek
De Basisregistratie Ondergrond geeft dus een beeld van de ondergrond. Die ondergrond ligt aan de basis van alles wat we doen. Van Tol-Leenders: “En dat is weer het gedachtegoed achter de natuurverkenning: doe de dingen op de goede plek. Onze data en kaarten kunnen helpen om te bepalen wat de goede plek is. De kunst is dus: nog beter in kaart brengen hoe onze bodem eruitziet, extra data toevoegen en vooral: veel meer gebruikmaken van deze data. Op die manier brengen we mens en natuur beter in balans en werken we aan een duurzame samenleving.”
Onze data en kaarten kunnen helpen de goede dingen op de goede plek te doen en daarmee werken we aan een duurzame samenleving.
Wettelijke onderzoekstaken
De Basisregistratie Ondergrond en de natuurverkenning zijn wettelijke onderzoekstaken (WOT) van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Wageningen University & Research voert deze wettelijke onderzoekstaken uit voor het ministerie. Lees hier meer informatie over het WOT-onderzoek op het gebied van natuur & milieu. Bekijk ook www.bodemdata.nl, het nieuwsbericht over het Scenario Natuurinclusief van de Natuurverkenning 2050 en de video over de Basisregistratie Ondergrond: