Dialogue

Burgers stappen naar de rechter

Het kabinet bouwde met de PAS aan een optimistisch stikstofbeleid. Was het een ruime interpretatie van de Europese regels? Of groot vertrouwen in technologische ontwikkelingen? Hoe dan ook, het beleid hield geen stand toen een aantal burgerorganisaties in 2015 aan de poten van de stikstofstoel ging zagen. Op uitnodiging van WUR en Mooi Wageningen kwamen zaterdag 1 april betrokken burgers, beleidsmakers en wetenschappers bij elkaar rond de vraag “Kunnen en willen we de gang naar de rechter in het natuurlijke domein voorkomen?”

Organisator Wageningen University & Research
Datum

za 1 april 2023 14:30 tot 17:30

Stichting Werkgroep Behoud de Peel, Mobilisation for the Environment en de Vereniging Leefmilieu stapten naar de rechter om het Programma Aanpak Stikstof te laten toetsen aan de natuurbeschermingsregels. Wat vond de rechter er eigenlijk van?

Inmiddels volgt de ene rechtszaak na de ander. Niet alleen over stikstof uitstoot, ook over pesticidegebruik, ontwatering, recreatiedrukte en andere activiteiten die de natuur kunnen beschadigen. De gang naar de rechter lijkt bijna normaal te worden. Maar is dat het wel? Hoe is het eigenlijk zover gekomen? En kan dit ook anders? Mooi Wageningen en Wageningen University & Research nodigden betrokkenen uit hierover het gesprek aan te gaan.

“Kunnen we de gang naar de rechter voorkomen?”

Communicatiebureau De Lynx ondersteunde dit event en schreef een verslag van de dag

Steeds meer burgerorganisaties in het groene domein stappen naar de rechter. Teken van een goed functionerende rechtsstaat of een ongewenste ontwikkeling? En is die gang naar de rechter überhaupt te voorkomen? Nu niet, lijkt de conclusie. “Als je alleen meepraat wordt het meestal niets, je hebt een stok achter de deur nodig.”

Zo verwoordt Wim van Opbergen, Werkgroep Behoud de Peel, in een regenachtig Wageningen op 1 april het sentiment dat herkenbaar is onder veel burgergroepen in het groene domein. Ruim honderd geïnteresseerden gaan daarover tijdens een symposium met elkaar in gesprek: wat gebeurt hier nou eigenlijk? Hoe is het zover gekomen? En kunnen we die gang naar de rechter ook voorkomen?

Onder de aanwezigen: onderzoekers, beleidsmakers, een enkele jurist, maar vooral veel betrokken burgers. Burgers die hun frustratie soms nauwelijks kunnen verbergen. Burgers stappen misschien steeds vaker naar de rechter, maar ze zitten daar eigenlijk helemaal niet op te wachten, vertelt onderzoeker Edwin Alblas (WUR): “Burgers hebben vaak geen rechten gestudeerd en staan tegenover acht advocaten van Pels Rijcken. Het is duur, moeilijk en kost veel tijd. De rechter is vooral een laatste strohalm.

Je kunt de waarheid aan je kant hebben, maar wat is de waarheid?

Een strohalm om het gelijk aan je zijde te krijgen, maar daar valt wel wat op af te dingen. Het begint al met de vraag: weten we eigenlijk wel hoe slecht ontwikkelingen zijn voor de natuur? De wetenschap heeft daar een rol, wordt genoemd. Maar ook de ecologische adviesbranche: die zou veel meer haar onafhankelijkheid moeten bewaken. Het helpt niet dat initiatiefnemers van projecten zelf opdracht geven voor ecologisch onderzoek. Oplossingen? Het publiek heeft er wel een paar. Zo zouden onderzoekverzoeken centraal kunnen worden verdeeld onder adviesbureaus. Of er kan budget beschikbaar gesteld worden aan burgers voor een onafhankelijke beoordeling van relevante rapporten.

Als het dan uiteindelijk tot een toetsing bij de rechtbank komt, wacht het volgende obstakel. Volgens Henk Baptist (Meten = Weten) zijn rechtbanken niet altijd deskundig. “Ze weten niet wat de Habitatrichtlijn is. Arresten van het Hof van Justitie? Nee, die hebben ze niet. Ze maken alleen gebruik van de jurisprudentie van de Raad van State.” We hebben juristen nodig die zeggen hoe het zit, vindt ook Jaap Dirkmaat van Das en Boom. “Dat de Nederlandse Wet natuurbescherming een slechte vertaling is van de Europese wetten. En dat rechters gedwongen zijn rechtstreeks te toetsen aan de verdragstekst. Dat neemt ook slimme vertaaltrucjes weg. Neem het simpele woordje ‘streven naar’, dat is een typisch Nederlandse vinding.”

“Neem die burger serieus”

De voor de hand liggende oplossing: zorgen dat het niet tot een gang naar de rechter hoeft te komen. Burgerbetrokkenheid is vooral een manier om beleid écht beter te maken, gelooft Jetske Bouma van het Planbureau voor de Leefomgeving. “Maar het gaat dan wel om meer dan participatie. Zoals: hoe moeilijk is het om een initiatief te nemen? Hoeveel loketten moet je langs? Hoe wordt met de weerstand omgegaan? Als je dat serieus wilt nemen, moet je misschien zorgen voor meer middelen, het burgerinitiatieven makkelijker maken.”

Op dit moment krijgen burgers niet echt het idee dat ze serieus worden genomen. Roel During (WUR): “Er wordt gesproken over burgers als hindermacht. Dan verdampt het vertrouwen heel snel.” Beleid wordt bovendien vaak heel technisch gemaakt of ingewikkeld uitgelegd.

Bouma pleit voor meer begrijpelijk maken: mensen moeten hun leefomgeving ervaren en begrijpen waarom bepaalde maatregelen genomen worden. Ze schrok van de resultaten van een vragenlijst: “80-90% zei: we vinden het heel belangrijk dat er goed voor de natuur wordt gezorgd, maar slechts 20% zag een relatie tussen intensieve landbouw en biodiversiteitsverlies.”

Wat zijn de reden om pessimistisch/optimistisch te zijn?

Beter uitleggen, meer betrokkenheid aan de voorkant. Of het zover komt? “Overheden zeggen dat het belangrijk is dat burgers betrokken zijn”, zegt Raoul Beunen (Open Universiteit). “Maar het is verontrustend hoe ze reageren op uitspraken van rechtbanken. Zelden leidt zo’n uitspraak tot een reflectie op de fouten die een overheid heeft gemaakt. Wel gaat het over nieuwe geitenpaadjes om alsnog een vergunning te kunnen geven, over rechters die op de stoel van de politiek gaan zitten, over burgers die een hindermacht vormen en over de manieren waarop burgers de toegang tot de rechter kan worden belemmerd.”

En daar zit precies het probleem, gelooft ook Johan Vollenbroek: het komt van bovenaf: “Rutte zei me eens: ‘Ik ga het niet oplossen, de markt moet het maar doen. Bovendien verlies ik met ingrijpende maatregelen te veel stemmen naar rechts.’ Het landsbelang is ondergeschikt.” Reden om pessimistisch te zijn? Nee hoor. “Het stikstofprobleem speelt al 30-40 jaar, we zijn nu dichter bij een sanering van de veestapel dan ooit.”

En dus?

Concluderend: overheden kunnen veel doen om juridische procedures te voorkomen. Dat begint met het uitvoeren en handhaven van wet- en regelgeving en het serieus nemen van burgerbetrokkenheid. Tegelijkertijd bestaat er onder deelnemers brede consensus dat juridische procedures voorlopig onvermijdelijk zullen zijn, omdat overheden natuur en milieu nog regelmatig ondergeschikt maken aan economische belangen.

Verder praten? Verschillende organisaties hebben aangegeven het gesprek voort te zetten. Lijkt het je wat hierbij betrokken te zijn, neem dan contact op met wageningen.dialogue@wur.nl