Nieuwe bestemming voor de Muur van Mussert door sociale innovatie

In Lunteren, bij Ede, staat een hoge muur, waar Anton Mussert voor de Tweede Wereldoorlog de leden van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) toesprak. De plek vertegenwoordigt een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Nederland. De muur dreigde echter in verval te raken. Sinds 2004 al wilden de stichting Erfgoed Ede en andere monumentenorganisaties dat de Muur van Mussert een monument werd. Ondanks al eerdere aandacht voor de Muur, onder andere van een historicus die een boek schreef over de Muur, lukte dat nog niet. Daarop vroeg de stichting Erfgoed Ede begin 2017 aan de wetenschapswinkel van Wageningen University & Research om nieuwe perspectieven te formuleren voor deze plek.

De Wetenschapswinkel schreef een prijsvraag uit onder studenten uit heel Nederland voor ontwerpen voor een nieuwe bestemming. Er kwamen veel inzendingen. Velen daarvan gaven de Muur niet alleen een bestemming als een plek van historisch belang, maar ook als een plaats van bezinning. Winnaar van de prijsvraag was architectuur student Rick Abelen uit Eindhoven. Hij ontwierp een ‘bedenkcentrum’ met een ondergronds museum, een auditorium en een plek voor lezingen en debatten.

Sociale innovatie

Het project van de Wetenschapswinkel is een voorbeeld van sociale innovatie, zegt Roel During. ‘We hebben in dit project gewerkt aan maatschappelijke waarde, namelijk hoe we in onze samenleving met ons verleden omgaan. Die waarde is in het belang van de gehele samenleving. We hebben dus niet alleen aan het belang van de opdrachtgever gedacht.’ De aanpak en visie van de opdrachtgever, die vooral dacht in termen van historisch belang, werd niet automatisch gevolgd, zegt During. In plaats daarvan kreeg educatie en de nieuwe generatie een grotere rol. During: ‘Wij kozen ervoor om daadwerkelijk met jongeren te zoeken naar nieuwe betekenissen voor de Muur. Door jongeren te betrekken en niet uit te gaan van de ideeën van bestaande instituties, volgden we een benadering van onderop. De informaliteit en creativiteit van jongeren bleek meer doorslaggevend dan alle formele kaders die van toepassing zijn op dit complexe vraagstuk.’

De prijsvraag kreeg veel aandacht in de media, onder andere in de dagbladen en het NOS-journaal. Dat leidde tot grotere maatschappelijke betrokkenheid: 80 prominenten vroegen in een brief aan de minister om van de Muur een Rijksmonument te maken, en Tweede Kamerleden stelden vragen. Voorjaar 2018 besloot de minister de Muur tot Rijksmonument te maken.

Verfrissend

‘Alle spelers samen hebben een rol gehad in het hele spel dat ontstaan is rondom de Muur van Mussert’, zegt Pierre Lommen, medewerker cultuurhistorie bij de gemeente Ede. ‘Het project van de WUR heeft zeker bijgedragen aan de uitkomst dat de Muur nu een Rijksmonument is.’ De ontwerpen van de studenten waren creatief en verfrissend, al zijn ze misschien niet allemaal haalbaar in de uitvoering, zegt Lommen. Belangrijker nog dan de concrete uitkomsten van de ontwerpwedstrijd, vindt Lommen de extra aandacht die dit genereerde, wat mede heeft geleid tot het aanwijzen als Rijksmonument. ‘De ontwerpen maakten inzichtelijk wat er van de Muur te maken is en liet mensen wennen aan een andere bestemming. De grote aandacht in de media en het hoge aantal bezoekers op de open monumentendag voor de Muur was ook een eyeopener voor de eigenaar van het terrein.’

Op dit moment zoekt een nieuw opgerichte stichting middelen om het educatiecentrum dat ontworpen is door Rick Abelen te verwezenlijken, als een van de mogelijke opties.