Veerkrachtige watersystemen én bewoners: lessen uit het Grensmaas-project

De Grensmaas, een grindrivier die 50 kilometer door Limburg slingert, heeft een geschiedenis van hoge waterstanden en overstromingen. Na de verwoestende wateroverlast in de jaren ’90 werd het Grensmaas-project opgestart: een samenwerking tussen overheden, natuurorganisaties en baggeraars, gericht op het vergroten van de waterveiligheid en het herstel van de natuurlijke rivierdynamiek. “Dit project laat zien hoe nature-based solutions (NBS) meerdere doelen kunnen bereiken,” legt Andries Richter, associate professor bij de leerstoelgroep Milieu-Economie en Natuurlijke Hulpbronnen van Wageningen University & Research, uit. “Het vermindert overstromingsrisico’s en versterkt ecosystemen. En het biedt verrassende economische voordelen, die vooraf niet waren voorzien.”

Een landschap dat wint aan waarde

Wat zijn die voordelen dan? Dit onderzochten Richter en collega’s de afgelopen vier jaar. “De herinrichting van het Grensmaas-gebied was heel succesvol: het hield het water buiten de deur én gaf het landschap en de lokale economie een flinke oppepper,” vertelt Richter. De natuurlijke rivierdynamiek werd hersteld, wat zorgde voor een bloeiend ecosysteem met graslanden, wilde paarden en runderen. Dit verbeterde niet alleen de biodiversiteit, maar maakte de regio ook aantrekkelijker voor toerisme en recreatie. “Uit ons onderzoek blijkt dat de huizenprijzen in het gebied significant zijn gestegen,” aldus Richter. “De aantrekkingskracht van een veilig en natuurrijk gebied heeft hier een grote rol in gespeeld.”

Deze economische boost was vooral te danken aan de slimme opzet van het project. Baggeraars, die tot dan toe niet altijd in het beste daglicht stonden bij de lokale inwoners, kregen de kans om een positieve rol te spelen. Ze combineerden commerciële activiteiten, zoals grindwinning, met het herstel van natuur en waterveiligheid. “De opbrengsten uit het grindbaggeren vloeiden deels terug in het project,” legt Richter uit. “Daardoor kon het grotendeels worden gefinancierd zonder dat er extra belastinggeld aan te pas kwam. Een mooi voorbeeld van hoe publieke en private belangen hand in hand kunnen gaan voor een gezamenlijk doel.”

Wat betekent klimaatadaptatie voor de burger?

Klimaatadaptatie is niet alleen een zaak voor publieke partijen. In het Grensmaas-project is de betrokkenheid van de lokale gemeenschap onderzocht. Al in een vroeg stadium werden bewoners meegenomen in de plannen, en in vrijwel elke gemeente werden klankbordgroepen opgericht om mee te denken over de lokale uitvoering. Ondanks deze transparante aanpak toont onderzoek, dat niet alleen in het Grensmaasgebied maar ook op andere plaatsen in Limburg onder huishoudens is uitgevoerd, verrassend genoeg aan dat veel inwoners zich nauwelijks bewust zijn van de overstromingsrisico’s en hun eigen rol in het treffen van maatregelen. “Veel mensen weten simpelweg niet wat ze zelf kunnen doen om zich voor te bereiden op een nieuwe overstroming,” legt Sofia Badini, promovendus in de onderzoeksgroep van Richter, uit. “Praktische maatregelen, zoals de benedenverdieping betegelen, blijven vaak onbenut omdat er geen heldere richtlijnen zijn over wat er van burgers zelf wordt verwacht.”

Onduidelijkheid over (eigen) verantwoordelijkheid

Badini’s onderzoek bracht daarnaast een opvallende mismatch tussen opvatting en realiteit aan het licht. Ze verstuurde bewoners aan specifieke adressen in Limburg – ook buiten het Grensmaas-gebied – originele briefkaarten met een QR-code die naar een online enquête leidde. Deze enquête bestond niet alleen uit vragen, maar voorzag de bewoners ook van informatie over hun overstromingsrisico's, gebaseerd op publiek toegankelijke maar zelden geraadpleegde overstromingsrisicokaarten. “Mensen reageerden vaak geschrokken en zelfs verontwaardigd over de risico’s die ze lopen,” vertelt ze. “In sommige gevallen voelden ze zich in de steek gelaten door de overheid, vooral door de onduidelijkheid over wie nu eigenlijk verantwoordelijk is voor klimaatadaptatie.”

Volgens Badini is directe en heldere communicatie tussen overheden en burgers van heel belangrijk om het afnemende vertrouwen - dat de laatste jaren in heel Nederland onder druk staat - te herstellen. “Burgers moeten duidelijkheid hebben over hun situatie en wat ze zelf kunnen bijdragen. Bij het Grensmaas-project was veel aandacht voor communicatie over het project en de positieve effecten ervan. Maar er is te weinig voorlichting geweest over wat adaptatie voor jou als burger persoonlijk betekent, dat geldt in het Grensmaasgebied maar zeker elders in Nederland. De overheid moet anders communiceren, zowel qua vorm als inhoud."

Succes en uitdagingen van nature-based solutions

Het Grensmaas-project wordt gezien als een succesvol voorbeeldproject van nature-based solutions. Maar naast de uitdagingen rondom klimaatadaptatie en voorlichting, zijn er uitdagingen in het meten van de effectiviteit op de lange termijn. “Ecosystemen hebben veel tijd nodig om zich te herstellen,” legt Richter uit. “Het is moeilijk om direct te weten welke sociaal-economische en ecologische voordelen en nadelen een project als dit oplevert.” Hij benadrukt dat betere monitoringskaders nodig zijn om de impact van dit soort interventies goed te evalueren. Flexibele monitoringskaders bovendien, want de Grensmaasregio kreeg door klimaatextremen onverwachts ook te maken met droogte. “Klimaatverandering en gebiedsinrichtingsprocessen verlopen zo snel, dat het soms moeilijk is te onderscheiden wat oorzaak is en gevolg.”

Badini wijst daarnaast op de noodzaak om bredere kaders te scheppen voor verantwoordelijkheid. “Wie betaalt voor wat in de toekomst?” is een vraag die ze terecht stelt. “En hoe zorg je ervoor dat zowel overheden, verzekeraars als burgers hun rol begrijpen en vervullen?”

Lessen voor de toekomst

Het succes van het Grensmaas-project biedt waardevolle lessen voor toekomstige waterbeheerprojecten. Het benadrukt het belang van een integrale aanpak waarin veiligheid, natuur en economie samenkomen. Maar minstens zo belangrijk is de rol van effectieve communicatie en betrokkenheid van bewoners om draagvlak en vertrouwen op te bouwen. “We moeten verder kijken dan alleen technische en ecologische oplossingen,” benadrukt Richter. “Het gaat óók om de menselijke kant van klimaatadaptatie: opvattingen, heldere communicatie en praktische voorlichting.”

Met nieuwe uitdagingen, zoals onverwachte zomeroverstromingen door hevige regenval, is de behoefte aan innovatieve, natuur-inclusieve oplossingen groter dan ooit. “Het Grensmaas-project bewijst dat we met slimme samenwerking en oog voor zowel mens als natuur veerkrachtige watersystemen kunnen ontwikkelen,” concludeert Richter. “Dat is niet alleen een investering in het hier en nu, maar vooral in een veiligere, duurzamere toekomst voor ons allemaal.”