In memoriam Henk van der Plas

Opleiding

Henk van der Plas werd op 4 mei 1929 geboren in Voorhout, groeide op in Haarlem en behaalde in 1947 het gymnasiumdiploma. Vervolgens was hij een aantal jaren werkzaam als analist bij de staalfabrikant Hoogovens. In 1951 begon hij aan de studie wis- en natuurkunde van de Universiteit van Amsterdam en behaalde in 1956 zijn doctoraalexamen met scheikunde als hoofdvak. Daarna ging hij naar de (toenmalige) Landbouwhogeschool Wageningen, eerst via de Stichting Scheikundig Onderzoek Nederland (SON) en vanaf 1958 in vaste dienst voor onderwijs en onderzoek in het Laboratorium voor Organische Scheikunde onder leiding van prof. dr. H.J. den Hertog.  

Onderzoek en onderwijs

Hij begon aan onderzoek aan heterocyclische verbindingen en promoveerde op 6 juli 1960 in Amsterdam op het proefschrift ‘Sulfonering van pyridine en van pyridinederivaten, waarin de stikstof door volumineuze alkylgroepen is afgeschermd’. Na zijn promotie was hij van 1960-1961 een jaar werkzaam in het laboratorium van prof. dr. R.H. Wiley te Louisville, USA. 

Na het emeritaat van Den Hertog volgde Henk van der Plas hem in 1971 op als hoogleraar organische scheikunde en bleef publiceren op het gebied van de heterocyclische chemie. Hij ontdekte dat de substitutie van halogeenatomen door amines in heterocyclische systemen verliep door middel van ring opening en -sluiting. Dit zogenaamde ANRORC mechanisme was een tot dan toe onbekende wijze van reageren van chemische verbindingen. Hij bestudeerde ook de cycloadditie van alkenen aan tetrazines, een reactie die tegenwoordig bekend staat als een voorbeeld van “klikchemie”. Klikchemie wordt veel gebruikt in de chemische biologie en in 2022 is er de Nobelprijs voor toegekend. Daarnaast besefte Henk als een van de eersten in de wereld het belang van de toepassing van enzymen als katalysatoren in chemische reacties. Zijn onderzoek resulteerde in ruim 400 publicaties en 3 boeken. Hij had veel contacten, vooral in Oost-Europa en ontving eredoctoraten van een aantal Europese universiteiten (Wrocław, Leuven, Praag, Krakow, Gödöllö, Moskou). In 1993 werd hij benoemd tot lid van de Russische Academie van Wetenschappen. 

In totaal heeft Henk 28 promovendi opgeleid tussen 1973 en 1993. In het huidige tijdsbestek lijkt dat weinig. Bedacht moet echter worden dat er in de 70-er en 80-er jaren minder mogelijkheden tot sponsoring van wetenschappelijk onderzoek waren dan nu, en het meeste eerste geldstroomgeld ingezet werd voor vast personeel vanwege de enorme groei in het aantal studenten in die tijd. Hij was een enthousiaste begeleider voor zijn promovendi, die hij veel vrijheid en eigen initiatief gunde. 

Bestuur en internationalisering

Vanaf de jaren 70 werd Henk ook actief als bestuurder, eerst als werkgroepleider van de SON werkgemeenschappen Organische Synthese en Organodynamica, later ook als (vice-)voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging (KNCV). Het mede door hem geïnitieerde “Wageningen congres” van de sectie Organische Chemie van de KNCV bestaat nog steeds. Hij is ook voorzitter geweest van de Netherlands University Foundation for International Cooperation (NUFFIC). 

Van 1977-1981 en van 1988-1993 was Henk rector-magnificus in Wageningen. In die periode heeft hij zich nog actiever ingezet voor internationalisering, en initieerde contacten met Aziatische (Vietnam, Indonesië), Zuid-Amerikaanse (Costa Rica, Suriname) en Zuid Afrikaanse universiteiten. In die roerige 80-er jaren waren deze samenwerkingsverbanden ook af en toe controversieel. 

In de 90-er jaren van zijn rectoraat is Henk actief betrokken geweest bij de oprichting van de Wageningse onderzoekscholen. Ook heeft hij op uitnodiging, met een team van Wageningse deskundigen, de landbouwuniversiteiten van Uppsala (Zweden) en van Praag (Tsjechië) op kwaliteit van onderwijs en onderzoek geëvalueerd. Die contacten hebben in 1992 mede geleid tot de oprichting van UniverCities, een samenwerkingsverband tussen steden met een landbouwuniversiteit: Uppsala, Praag, Hohenheim, Gödöllö en Wageningen. Hoewel die specifieke internationale samenwerking is gestopt, vloeit de huidige Food Valley Award daaruit voort. 

Hoezeer internationalisering voor Henk belangrijk was, blijkt ook uit zijn afscheidsrede als rector bij de Dies in 1993: ‘Op weg naar een Europese landbouwuniversiteit’  In zijn rede zette hij een route uit naar wat uiteindelijk Wageningen University is geworden. Bij zijn afscheid werd hij benoemd tot commandeur in de Orde van Oranje-Nassau. Dat was de tweede koninklijke onderscheiding na de in april 1988 ontvangen benoeming tot ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. 

Privé was Henk ook actief als bestuurder, en wel als (vice-)voorzitter van de Raad van Toezicht van Cordaid. In 2002 kreeg hij daarvoor een pauselijke onderscheiding in de orde van de Heilige Gregorius de Grote. 

In de portrettengalerij in Omnia, het gebouw voor promoties van Wageningen University hangt een geschilderd portret van hem. Hij is daarop nogal formeel afgebeeld, terwijl hij in werkelijkheid een bijzonder hartelijke persoonlijkheid was.