Hoe ook onze trekvogels stranden in de netten van vogelvangers

Vogelvangst zorgt voor inkomen en voedselvoorziening voor veel mensen in Egypte. Onderzoeker en promovendus Khaled Elnoby doet samen met ontwikkelingseconoom Erwin Bulte, gedragsecoloog Marc Naguib en anderen collega’s onderzoek naar de vogelvangst in Egypte. ‘Vogels vormen een belangrijke bron van eiwitten. Dat is altijd zo geweest. De oude Egyptenaren deden het al. Het verschil is dat de huidige generatie moderne technologie gebruikt om massaal vogels te vangen. Denk aan lokroepen en lijmstokjes. Dit zorgt voor massavangst, meer dan nodig is voor de voedselvoorziening. Het is een inkomstenbron.’

Het vangen en doden van vogels speelt niet alleen in Egypte, maar in het hele mediterrane gebied. Egypte neemt door zijn groeiende bevolking en de geografische positie een bijzondere positie, weet Elnoby. En daarom zijn ze in dit land het meest actief in het bestrijden van de vogelvangst. ‘In Egypte wonen meer dan 100 miljoen mensen en geografisch grenst het land aan drie continenten: Azië, Europa en Afrika. Door deze geografische positie komen er miljoenen van migrerende vogels vanuit Azië en Europa langs.’

Is het een probleem voor Nederlandse broedvogels?

Hoofd Vogeltrekstation van NIOO-KNAW Henk van der Jeugd is als externe adviseur betrokken bij het project. ‘De meeste broedvogels uit Nederland trekken via een westelijke route naar Afrika, dus via Spanje of Italië. In Egypte komen vooral broedvogels uit Oost Europa en West Azië. Toch is er ook een aantal soorten dat in Nederland broedt en altijd de oostelijke route via Egypte volgt. Dit zijn onder meer de grauwe klauwier, bosrietzanger, spotvogel en braamsluiper. Deze soorten kunnen in Egyptische netten belanden. Het is lastig om de aantallen te schatten.’

Waarom is vogelvangst een probleem?

De vogelvangst is niet illegaal en werkt met een vergunningensysteem. Niet alles is echter legaal; er zijn ook stropers en regelmatig worden illegale vangstmethoden gebruikt om vogels te lokken of te vangen. De meeste vogels worden door arme mensen gevangen, deels voor consumptie maar vooral voor inkomen door verkoop aan handelaren. Zij geven de vangers een net, instructies en soms ook een vangplek. De handelaar koopt de gevangen vogels vervolgens op en trekt daar de kosten van het net vanaf. Er is dus een hele waardeketen rond de vogels ontstaan.

Volgens Elnoby is de vogelvangst heel complex. ‘Vogelbescherming is ook niet eenvoudig in een land als Egypte. Het is strijden tegen ook culturele aspecten. Wat is goed, wat is illegaal? Bij de vogelvangst wordt niet gekeken naar bedreigde soorten. In het verleden waren jagers alleen actief in het najaar en niet in het voorjaar, zodat trekvogels wel naar hun broedplaatsen konden vliegen. Nu gaat de vangst vaak het hele jaar door.’

Het is bovendien een politiek verhaal, waarbij deels het idee leeft dat Egypte niet om vogels geeft. Die beschuldiging kwam enkele jaren geleden vooral vanuit Duitsland. Nu wordt het gezien als een Mediterraan probleem. Van der Jeugd: ‘We hebben in Nederland en Europa ook een iets te snel opgeheven vinger. Er zit een hele wereld en een economie achter. Visvangst neemt af en je moet iets eten. Deze vorm van vogelvangst is legaal en een vorm van broodwinning. Het gebeurt niet alleen in Egypte, maar ook aan de kust van Libië.  Ook op Malta, in Italië, Frankrijk en Spanje worden trekvogels op grote schaal gevangen en geschoten. Daar vormt het geen broodwinning, maar is wel diep verankerd in de cultuur. De strijd daartegen is er één van lange adem en voortdurend lobbyen’.

Volgens van der Jeugd hebben juist trekvogels hebben het de laatste jaren moeilijk en veel soorten nemen in aantal af. Dat komt onder meer door klimaatverandering, maar ook doordat vaste pleisterplaatsen op de trekroute steeds kleiner worden of verdwijnen door oprukkende landbouw en industrie. Ook is er steeds minder voedsel beschikbaar, bijvoorbeeld in ons steeds verder gerationaliseerde agrarische landschap. In Afrika speelt ook droogte een grote rol. De jacht is dus niet de enige oorzaak, hoewel er wel degelijk vogels zijn uitgeroeid door de jacht. De zomertortel is bijvoorbeeld bijna ‘op’ gejaagd. Voor die soort is de jacht mede de doodsteek. Dit gebeurt echter niet via de Egypteroute.’

Wat gaat er onderzocht worden?

Vanuit Nature Conservation Egypt is van 2015 tot 2017 veldonderzoek gedaan op verschillende punten aan de kust. Die punten zijn regelmatig bezocht om de jachtactiviteiten te tellen, net als de hoeveelheid vogels en vogelsoorten. Elnoby: ‘Ook zijn we toen op markten gaan kijken wat daar gebeurt. Dat was voor het eerst en het geeft een beeld van kwantiteit.’

Het aantal gevangen vogels is lastig vast te stellen en de aantallen lopen uiteen van jaarlijkse 800.000 tot 1 miljoen tot 5 miljoen in het hele gebied rond de Middellandse zee. Maar Khaled Elnoby benadrukt dat de cijfers een heel ruwe schatting zijn. Het gaat vooral om kwartels, maar ook om valken, tortelduiven, wielewalen en tjiftjaffen. De impact van de lokroep-apparaten is wel heel duidelijk geworden in het onderzoek. ‘De vogelvangst is hierdoor met 60% toegenomen’, aldus Elnoby. ‘Het is echter heel moeilijk om deze techniek uit de scene te halen, want je kunt zo’n tool niet uitbannen. Vaak is het een eenvoudige app op een telefoon. De politie kan er weinig aan doen.’

Kortom: het probleem is heel complex. Elnoby: ‘Op het moment proberen we met een wetenschappelijk aanpak te begrijpen hoe groot het precies is. We willen meer weten over de massavangsten en meer begrijpen van de marktstructuur. Hoe zit de waardeketen in elkaar en hoeveel niveaus zijn er in de handel? Het is niet eenvoudig om daar gegevens over te krijgen, want er is geen autoriteit die exacte cijfers kan geven. Vogelvangst is deels legaal, maar het aantal vergunningen geeft geen realistisch beeld.’

Van der Jeugd stuurt vrijwilligers aan die vogels ringen om hun pootje geven om de vogels terug te vinden en te volgen. ‘Als er geen corona was geweest had ik deze groep graag naar Egypte gestuurd. Mijn doel op de lange termijn is om een deel van de vogelvangers in Egypte zover te krijgen dat ze meedoen met wetenschappelijk onderzoek naar vogels en ze ook te ‘ringen’. Misschien kan in een paar gebieden op die manier de ‘broodvangst’ geleidelijk plaats maken voor een vorm van toerisme waarbij bezoekende vogelaars de duizenden neergestreken trekvogels kunnen bewonderen, tijdens een soort vogelsafari. De vogeltrek is heel mooi en is heel aantrekkelijk voor toeristen, juist daar. Je kan ze dan van dichtbij bekijken.’ Van der Jeugd geeft toe dat dit plan echt een verre droom is.

Wat kunnen we doen?

Erwin Bulte, ontwikkelingseconoom bij Wageningen University & Research: ‘We gaan niet bereiken dat er geen vogel meer wordt gevangen, maar het kan wel duurzamer. Daarvoor moet er ook iets gebeuren in de waardeketen. Zo kunnen we proberen zo veel mogelijk illegale vangst te beperken. Ook zijn er een aantal aanknopingspunten en kunnen oplossingen worden gezocht voor de arme vangers. Om het probleem aan te pakken moeten we ook kijken naar armoedebestrijding, want de vangst voorziet nu in levensonderhoud. Dat betekent mogelijk in overleg met de handelaren tot een duurzamere handelsmethode komen.’ Volgens de onderzoekers is dit makkelijk gezegd maar moeilijk gedaan.

Elnoby heeft ervaren dat de meeste mensen willen meewerken als ze in minimale levensbehoeften zijn voorzien. ‘Veel vogelvangers zijn ook vissers. In hun hoofd is een school vissen hetzelfde als een zwerm vogels. Het gaat om de mindset. Als je in een dialoog kunt uitleggen wat het probleem is, zijn ze bereid om zich aan te passen. Ik ben gaan praten met een vogelvanger en hij wist niet dat sommige vogels beschermd zijn. Hij gaf aan graag foto’s te krijgen van bedreigde soorten zodat hij die weer kon laten vliegen.’

Culturele zaken zijn soms lastig te begrijpen. Voor veel mensen is er altijd vis in de zee en zullen vogels ook blijven komen. Elnoby: ‘Veel vangers kennen de migratie en bedreigde soorten niet. Goede communicatie en dialoog zorgt voor bewustwording. Dat is nodig, net als alternatieven. Als we de markt begrijpen, kunnen we die veranderen. Arme jagers lenen nu geld van grote handelaren en betalen die terug door vogels te vangen. Met een ander financieel systeem is dat probleem al opgelost. Zorgen we voor mensen, dan zorgen mensen voor vogels. Zelf overleven is anders belangrijker dan natuurbescherming.’