Landschapsherstel in de schaduw van de formaliteit

Als we bij willen dragen aan landschapsherstel ver weg, dan is het verstandiger om eerst te kijken naar wat dat de bewoners van deze landschappenzelf al doen om hun eigen leefomgeving te verbeteren. Tien jaar lang deed Cora van Oosten, sociaalgeograaf bij Wageningen University & Research precies dat. Voor haar proefschrift Landscape Governance, from Analysing Challenges to Capacitating Stakeholders leerde ze hoe lokale bevolking zelf het heft in handen neemt om de natuur te herstellen, en daarmee de leefbaarheid van hun landschap te verbeteren met wisselend succes.

Boeren, burgers en bedrijven: collectieve actie op lokaal niveau

Ze bezocht hiertoe lokale boeren en bosbewoners in de Amazone. Zij proberen hun bos te behouden en te herstellen, tegen de grootschalige wegenaanleg en landbouw ontwikkeling in. In het grensgebied tussen Bolivia, Peru en Brazilië zag ze mensen netwerken over nationale grenzen heen, om grensoverschrijdend bosbeheer mogelijk te maken. Dat was ook te zien in Afrika, bijvoorbeeld Rwanda, waar ze in de dorpen rond de hoofdstad Kigali mensen vond die eigenhandig de oevers van de aanvoerrivieren naar de stad herbebosten om de watertoevoer naar de stad veilig te stellen. Allemaal op kosten van de watergebruikers in de stad. In Indonesië bezocht Cora vooruitstrevende oliepalm bedrijven die slimme manieren verzinnen om hun productiegebieden te verduurzamen. Dat doen ze door palmolie productie in te bouwen in geïntegreerde productiesystemen, in samenspraak met lokale bewoners.

Wat hebben deze projecten gemeen? Ze dragen bij aan landschapsherstel, door het planten van bomen, of op andere wijze vergroten van de biodiversiteit. Ze gaan allemaal uit van meer geïntegreerd landgebruik, en ze zijn allemaal ontworpen in samenspraak met lokale bewoners: boeren, burgers en bedrijven. Gezamenlijk opereren ze binnen de bestaande regelgeving, of net daarbuiten, door de regels vrijelijk te interpreteren en aan te passen aan hun wensen en behoeften, en beter passend aan het landschap. Dit gaat alleen niet altijd over rozen en daarover gaat Cora’s verhaal.

Collectieve lokale actie in de schaduw van de bureaucratie

Overal ter wereld ontstaan lokale initiatieven van boeren, burgers en bedrijven die samen experimenteren met gewascombinaties en innovatieve productiesystemen. Ze doen dit om hun landschappen te herstellen, op een ecologisch verantwoorde, economisch interessante en sociaal acceptabele manier. Ze zijn veelal geleid door gemotiveerde lokale mensen die instaan voor hun landschap, waar ze persoonlijk mee verbonden zijn, en Op lokaal niveau zijn deze initiatieven over het algemeen succesvol, Echter, in veel gevallen bereiken dit soort initiatieven niet de schaal waarop ze echt een verschil kunnen maken. Ze lijken buiten de formaliteit te vallen, in de schaduw van de formele bureaucratie.

Leg eens uit wat die schaduw dan is? Cora: “Beleidsregels worden vaak gemaakt vanuit een bepaalde sector (landbouw, bosbouw, natuurbeheer), en houden weinig rekening met wat er in andere sectoren gebeurt. Het resultaat is dat in landschappen, verschillende sectorale beleidslijnen elkaar tegenspreken. Lokale initiatieven vallen echter vaak niet binnen 1 specifieke sector, en verzanden daardoor makkelijk in versnipperende acties, ondersteund door sommige regels maar tegengewerkt door andere. Ruimtelijke planning lijkt hiervoor een oplossing, maar is dat vaak niet, omdat ruimtelijke planning vaak gebonden is aan administratieve grenzen van gemeenten, provincies of landen, terwijl lokale initiatieven juist vaak over deze regels heen gaan. In veel landen in ‘het zuiden’ zijn grenzen artificieel tot stand gekomen en hebben weinig te maken met de dynamieken binnen een landschap. In andere woorden, het Bestuur en de geografie van een landschap komen niet overeen. Rivieren, bossen en biodiversiteit kennen namelijk geen grenzen. Daarom lopen Lokale initiatieven die over grenzen heen gaan aan tegen regels en wetten die anders zijn aan beide kanten van de grens. Deze regels en wetten staan een integrale aanpak in de weg”.

Betekent dit dat een lokale aanpak dan nooit werkt?

Cora: “Nee, dat betekent het niet. Het is wel waar dat lokale initiatieven vaak belemmerd worden door versnipperd beleid en administratieve grenzen. Dit maakt dat deze initiatieven vaak informeel blijven, en dat de voorgestelde verbeteringen vaak niet de schaal bereiken om echt effectief te zijn. Maar tegelijkertijd hebben lokale boeren, burgers en bedrijven vaak creatieve en slimme strategieën om de regels op te rekken, of zelfs te veranderen. Ze zijn keien in het netwerken, en creëren allerlei coalities om zich een plaats te verwerven rond de onderhandelingstafel. Overal vond ik mensen die netwerkten, uitwisselden en van elkaar leerden hoe hun landschap succesvol hersteld kan worden. Maar vaak ging het er te informeel aan toe om te beklijven. “

Hoe dan verder? Volgens Cora helpt het als In alle gevallen ruimtelijke regelgeving flexibeler wordt gemaakt, en meer ruimte geeft aan lokale initiatieven die passen binnen lokale landschappen, ecosystemen en culturen. Door meer ruimte te geven aan lokale initiatieven komen landschappen letterlijk tot bloei. Cora: “Lokale mensen zijn vaak zo creatief met hun innovatieve en duurzame landgebruik, dat ze makkelijk over de lijntjes van de formele en sectorale regels heengaan. Maar dat is niet erg, hiermee worden juist de regels getoetst, en waar nodig opgerekt en aangepast, Op deze manier kan er nieuwe, meer innovatieve regelgeving tot stand komen. En dat is regelgeving die misschien niet helemaal past in de formaliteit van de hoofden van de beleidsmakers, maar die wel legitiem zijn, omdat ze gedragen worden door de bewoners, en simpelweg beter passen bij een landschap. Ik zie dit vaak in de Tropen, maar dit geldt net zo goed in Europa, en Nederland, waar in Nederland werkende collega’s tot vergelijkbare conclusies komen. “Maar overheden en beleidsmakers moeten hier natuurlijk wel voor openstaan, en bereid zijn om de dialoog aan te gaan. Niet alleen op lokaal en nationaal niveau, maar ook op internationaal niveau. Helemaal nu landschap herstel helemaal in de belangstelling staat vanwege de UN Decade on Ecosysteem Restoration, die deze maand van start gaat.