Blauwtong

De klinische verschijnselen worden samengevat met FFF (Fever, Face, Feet). Deze verschijnselen worden vooral bij schapen waargenomen; hoge koorts, speekselen, zwelling in de kop, inclusief tong en lippen, en pijn en ontsteking van de kroonrand bij de hoeven. Dieren eten niet meer, liggen veel, lopen kreupel of staan met een bolle rug om de pijn in de poten te verlichten. In zeer ernstige gevallen kleurt de tong blauw. De meeste schapen herstellen na 2-3 weken. De gevoeligheid van schapenrassen voor blauwtongvirusinfectie is erg verschillend.

Infecties bij runderen en geiten verlopen vaak zonder duidelijk waarneembare klinische verschijnselen. Opvallend is dat Afrikaanse herkauwersoorten natuurlijke immuniteit lijken te hebben. Besmette runderen produceren wel langer en meer virus in het bloed en spelen daarom een belangrijke rol in de virusverspreiding.

 Symtomen bij schapen

Besmette schapen vertonen de volgende klinische verschijnselen:

• Koorts en algemeen ziek zijn
• Zwellingen en soms bloedingen in de kop
• Erosie en necrose van de mondslijmvliezen
• Gezwollen en heel soms een blauwe tong
• Kreupelheid door zwellingen in de poten en kroonrandontsteking
• Met een bolle rug staan
• Abortus en geboorteafwijkingen
• Vermagering resulterend in groeivertraging
• Sterfte kan optreden binnen 8-10 dagen (0 – 50%)
• Bij herstel kan haaruitval optreden met kaalheid tot gevolg

Er bestaat geen behandeling tegen blauwtong. De behandeling van zieke dieren moet gericht zijn op pijnstilling en ontstekingsremming en het voorkomen van bijkomende bacteriële infecties. Stress en uitdroging dient vermeden te worden.

Blauwtong komt permanent voor in tropische en subtropische gebieden (endemisch), maar ook in gebieden met een gematigd klimaat komen uitbraken voor (epidemisch). In vele gebieden verspreid over alle continenten, behalve Antarctica, komen meerdere serotypen tegelijkertijd voor.

Vectoren

Besmette gebieden worden vooral begrensd door het verspreidingsgebied van de knut, de biologische vector voor verspreiding van blauwtongvirus. Alleen specifieke knuttensoorten zijn biologische vectoren en verspreiden het virus via opname van besmet bloed en afgifte van virus bij een volgend bloedmaal. Blauwtongvirus vermeerdert zich in zowel herkauwers als in deze knuttensoorten. Eenmaal geïnfecteerde knutten blijven levenslang virus verspreiden. Direct contact tussen herkauwers leidt niet tot verspreiding, maar BTV-serotypen 25-27 vormen hierop een uitzondering.

Regio's

Blauwtong werd vanaf het einde van de vorige eeuw gerapporteerd in landen rondom de Middellandse Zee, inclusief de Balkanlanden. Sindsdien werden serotypen 1, 2, 4, 9 en 16 gerapporteerd in verschillende delen van dit gebied. Serotype 9 komt inmiddels niet meer voor in Europa. In 2014 werd een nieuwe variant van serotype 4 aangetroffen in Griekenland. Dit virus verspreidde zich snel uit over de Balkanlanden en de Europese landen grenzend aan de Middellands Zee. In 2017 werd serotype 3 afkomstig uit Tunesië aangetroffen op Sicilië (Italië). Aanvankelijk werd aangenomen dat knuttensoorten in Noord West-Europa geen biologische vector voor BTV zouden zijn. De uitbraak in 2006-2008 in Noord West-Europa veroorzaakt door serotype 8 heeft deze mening herzien. In september 2023 stelde Wageningen Bioveterinary Research de eerste gevallen van besmetting met serotype 3 in Nederland vast.

De knuttensoorten Culicoides imicola is de belangrijkste biologische vector voor verspreiding van blauwtongvirus in Afrika en Azië. Andere knuttensoorten, zoals C. obsoletus (Europa), C. sonorensis (Amerika) en C. brevitarsis (Australië) verspreiden BTV op de respectievelijke continenten.

De algemene verwachting is dat opwarming van de aarde leidt tot expansie van deze gebieden. Het kan ook betekenen dat andere knuttensoorten geschikte biologische vectoren voor blauwtongvirus kunnen worden door de klimatologische veranderingen. Hoe dan ook zal ‘global warming’ de kans op blauwtonguitbraken in de huidige gematigde klimaatzones vergroten.

Atypische blauwtongvirussen

Vanaf 2007 werden nieuwe BTV-serotypen ontdekt door verbeterde en intensievere monitoringprogramma’s. Zo werd serotype 25 in Zwitserland ontdekt, serotype 26 in Kuwait en serotype 27 op Corsica (Frankrijk). Nog meer nieuwe serotypen werden ontdekt in Z-Afrika, Mongolië en Israël/Jordanië. Het serotype van deze nieuwe virussen wordt in het algemeen bepaald op basis van de genetische verwantschap en niet, zoals voor serotypen 1-24 werd gedaan, op basis van VNTs met standaard sera. Op basis van genetische verwantschap zijn er  meer dan 35 BTV-serotypen bekend.  

De BTV serotypen 25 en hoger komen alleen in kleine herkauwers voor. De infectie verloopt subklinisch en dit is waarschijnlijk de reden dat deze niet-virulente serotypen niet eerder zijn aangetoond met laboratoriumonderzoek. Opvallend is dat BTV serotypen 25, 26 en 27 zonder tussenkomst van knutten worden verspreid, dus door direct contact tussen schapen of geiten. Dit komt overeen met de bevinding in het laboratorium dat deze BTV-serotypen niet gekweekt kunnen worden in cellijnen afkomstig van knutten. Door al deze aparte eigenschappen worden deze serotypen daarom atypische blauwtongvirussen genoemd. 

Blauwtong veroorzaakt door serotypen 1-24 zijn meldingsplichtig. Wageningen Bioveterinary Research is het nationaal referentielaboratorium voor blauwtong en heeft ISO-gecertificeerde testen om verdenkingen van blauwtong (BT) te diagnosticeren.

Serologische test

Antistoffen tegen BTV na infectie of na vaccinatie kunnen aangetoond worden met de ELISA en serumneutralisatie-test (SNT). De ELISA toont antistoffen aan tegen alle serotypen, terwijl de SNT antistoffen aantoont die specifiek zijn voor één serotype. Stolbloed (serumbloed) wordt gebruikt in deze serologische testen.

PCR-test

Alle serotypen kunnen worden aangetoond met de BTV PCR-test. Het serotype kan (vervolgens) bepaald worden met serotype-specifieke PCR-testen of door de genetische code van het virus te bepalen (’sequencen’).

VNT

Het onbekende, nieuwe virus wordt bij voorkeur eerst gekweekt. Het serotype kan dan ook bepaald worden met de virusneutralisatie-test (VNT) waarbij een set gestandaardiseerde sera tegen ieder van de vele BTV-serotypen wordt gebruikt om het onbekende BTV te neutraliseren. Helaas is deze set gestandaardiseerde sera niet compleet. Voor deze virologische testen wordt volbloed (EDTA-bloed) of monsters van organen (milt, nier lymfeknopen) gebruikt.  Monsters van bloed of organen moeten op ijs (niet bevroren) getransporteerd worden.

Levend afgezwakte (live-attenuated vaccine) virussen zijn voor vele serotypen beschikbaar als blauwtongvaccins in Afrika, maar zijn buiten Afrika niet toegestaan. Vaccinatie voor één serotype geeft geen bescherming tegen andere serotypen. Levend afgezwakte virussen worden in Afrika gebruikt maar zijn onveilig. Daarnaast zijn dit geen DIVA-vaccins, waardoor besmettingen in gevaccineerde herkauwerpopulaties niet aangetoond kunnen worden. LAVs wordt ingezet als noodvaccin in andere delen van de wereld, bv USA. In Europa is voor een beperkt aantal serotypen (1, 2, 4, 8) geïnactiveerd BT-vaccin beschikbaar. Deze duurdere vaccins zijn veilig en effectief, maar zijn geen DIVA-vaccins. Preventieve vaccinatie met geïnactiveerd vaccin is toegestaan in Europa, maar wordt nauwelijks toegepast. Tot nu toe zijn er geen DIVA-vaccins voor BT geregistreerd.

Serotype 8

In 2008 werd een massale vaccinatiecampagne gestart met geïnactiveerd BT-vaccin tegen serotype 8. Het aantal besmettingen daalde sterk vanwege deze vaccinatie en door hoge natuurlijke immuniteit door de vele besmettingen in 2006 en 2007. Na 2009 werd er nauwelijks nog gevaccineerd. Na een aantal jaren werden in 2012 vele NW-Europese landen weer vrij verklaard voor wat betreft serotype 8. Helaas werd in 2015 weer verspreiding van BTV serotype 8 gerapporteerd in Frankrijk en vervolgens in aangrenzende landen. Het risico op nieuwe BT-uitbraken blijft dus aanwezig.

Serotype 3

Ook in Zuid-Europa blijft de situatie veranderlijk met herhaalde introducties vanuit het zuiden, bijvoorbeeld BTV serotype 3 vanuit Tunesië naar Sicilië in 2017. Vanaf september 2023 is serotype 3 ook vastgesteld in Nederland. Op dit moment is er geen vaccin beschikbaar tegen blauwtong serotype 3.

Opstallen

Voorkomen is beter dan genezen. In principe zijn knutten onder normale praktijkomstandigheden niet te weren. Tijdens de blauwtongepidemie van 2006-2008 bleek dat de verspreiding van blauwtong langzamer ging op bedrijven die hun dieren op stal hielden. Met name opstallen rondom de schemering blijkt effectief. Een goede ventilatie in de stal is daarbij van belang. Goede ventilatie op stal zorgt voor ongunstige omstandigheden voor knutten in de stal. Het opstallen vermindert de kans op besmetting, maar kan een besmetting met blauwtongvirus echter niet vóórkomen.

Verwijderen besmette dieren

Om virusopname door knutten en overdracht van virus door knutten te verminderen, is het afschermen of verwijderen van geïnfecteerde herkauwers een mogelijkheid.

Weren knutten

Verspreiding van het blauwtongvirus kan worden beperkt door knutten te bestrijden. Het gebruik van insecticiden helpt echter niet bij het beschermen van vee tegen een bijt van een knut en daarmee ook niet tegen het overbrengen van het blauwtongvirus. Het opstallen van dieren in een goed geventileerde stal, met name rondom schemering, is effectief gebleken.

Transport dieren

Nadat een BTV-besmetting is aangetoond, kunnen verschillende zones rondom de infectiehaard worden ingesteld door de overheid, waarin maatregelen worden genomen, zoals een verbod op dierverplaatsingen. Dit kan bijdragen aan het terugdringen van de verspreiding. Momenteel geldt er geen verbod voor het transporteren van herkauwers. Echter, door middel van dierbewegingen van herkauwers kan het virus worden verspreid. Diertransport van herkauwers wordt om deze reden ten zeerste afgeraden.

Bedrijven met besmette dieren mogen (tijdelijk) geen dieren of levende producten (sperma, eicellen en embryo’s) afvoeren.

Vaccinatie

Vaccinatie is een effectieve mogelijkheid om herkauwers te beschermen tegen blauwtong. Dit is echter alleen zinvol met blauwtongvaccin tegen het betreffende serotype.

Bijzondere situatie: import/export herkauwers

Het is van belang om alle herkauwers uit besmette landen, die geïmporteerd worden naar een land vrij van BTV, in quarantaine te plaatsen en te testen om insleep van de ziekte te voorkomen. Veelal bestaat de quarantaineperiode uit twee delen: voor transport en na transport. De afzonderlijke quarantaineperioden zijn meestal 21-30 dagen. De quarantainestal moet zijn afgesloten voor insecten. Vaak worden dieren in deze afgesloten stal ook behandeld met een insectenwerend middel en/of met insecticiden. Naast klinische monitoring worden via bloedmonsters regelmatig getest op aanwezigheid van BTV en/of BTV-antistoffen voordat de dieren worden getransporteerd en/of toegelaten tot het land van bestemming. Er zijn speciale regels opgesteld voor drachtige runderen, aangezien deze een besmette foetus kunnen dragen die na de geboorte een virusbron kan zijn voor verspreiding.

Nu in Nederland blauwtong is vastgesteld, gelden voor export van levende herkauwers en hun levende producten (sperma, eicellen en embryo’s) aanvullende voorwaarden, waaronder quarantaine en extra testen.

• NVWA-exportassistent
• Diagnostiek door WBVR bij runderen of bij schapen/geiten/kameelachtigen

Naast laboratoriumdiagnostiek wordt bij Wageningen Bioveterinary Research veel onderzoek gedaan aan allerlei facetten van blauwtong. Zoals de pathologie, ontwikkeling en validatie van diagnostische testen, de verspreiding door knutten en naar nieuwe blauwtongvaccins.

Dit onderzoek is mede uitgevoerd in samenwerking met nationale en internationale partners, zoals de Gezondheidsdienst voor dieren (GD, Deventer) en de USDA, Manhattan, KA, USA, maar ook in Europese consortia, zoals ORBINET, ORBIVAC en PALE-Blu. Een nieuw concept, het DISA principe (DISA=Disabled Infectious Single Animal), werd ontwikkeld voor blauwtongvaccins. De uitschakeling van één eiwit in het vaccinplatform resulteert in afzwakking, DIVA en het vaccin kan niet worden verspreid door knutten. Het blauwtong DISA/DIVA platform is bovendien toepasbaar voor meerdere serotypen en is uitgebreid getest in schapen en runderen.

• Technical disease cards World Organisation for Animal Health (OIE)
• Nederlandse overheid
• EU control measures
• EFSA Europe
• UK government