Rechten van de natuur: Hoe vindt de natuur een plek aan de bestuurstafel?

In november 2023 nam de gemeenteraad van Eijsden-Margraten (Zuid-Limburg) een motie aan om te onderzoeken hoe de natuur in de gemeente juridische rechten kan krijgen. Deze trok landelijke aandacht en zette de gemeente in de schijnwerpers als boegbeeld van de beweging voor rechten van de natuur. Hoe en of je rechten kunt geven aan de natuur, was toen nog onduidelijk. De gemeente liet dat door Wageningen Environmental Research uitzoeken.

“De achteruitgang van de natuur is voor veel mensen een bron van zorg”, vertelt Robert Baayen, die het onderzoek leidde. “De regels van de overheid om de natuur te beschermen schieten soms tekort, of worden niet genoeg gehandhaafd. Economische belangen gaan uiteindelijk vaak voor. Daarom klinkt er steeds vaker de roep om de natuurrechten te geven, een stem te geven in de besluitvorming van de overheid, en de mogelijkheid te geven om zelfs rechtszaken aan te spannen als dat nodig is. Elders in Europa gebeurt dat ook.”

De onderzoekers concluderen op grond van een juridische analyse dat een gemeente geen mogelijkheid heeft om natuur rechtspersoonlijkheid te geven. Alleen Den Haag kan dat. Daar staat tegenover dat de Omgevingswet allerlei kansen biedt om de natuur in een Nederlandse gemeente een stem te geven. Zo kan de gemeentelijke adviescommissie niet alleen advies uitbrengen over gebouwde monumenten, maar ook over groene monumenten, landschap en natuur. Ook mag de gemeente de commissie de taak geven om ongevraagd advies te geven over voorgenomen beleid. Er kan via de Omgevingswet veel meer dan nu in praktijk vaak gebeurt. 

Bovendien kunnen gemeenten in hun omgevingsvisie en omgevingsplan algemene regels stellen voor hun hele grondgebied, naast maatregelen gericht op specifieke gebieden. Voor een deel verplicht de Omgevingswet hen daar zelfs toe, bijvoorbeeld in de zones rond Natura 2000-gebieden. “Daar hebben gemeenten hun eigen verantwoordelijkheid, naast de provincie en het Rijk,” legt Baayen uit. “Gemeenten hebben onder de Omgevingswet specifieke zorgplichten. Zij staan ervoor aan de lat om de bestemming van gronden in hun omgevingsplan (het vroegere bestemmingsplan) zo te regelen dat de natuur niet in het gedrang komt. Daar geeft de Omgevingswet hen ook instrumenten voor. Gemeenten hoeven niet te wachten tot de provincie of het Rijk hen instructies geeft. Ook mogen zij gemeentelijke natuur- en landschapsmonumenten aanwijzen, en daar bepaalde regels voor laten gelden in hun omgevingsplan. Met dit alles kun je onder de Omgevingswet vrijwel hetzelfde bereiken als wanneer je de natuur tot rechtspersoon zou maken.” 

Gemeenten kunnen niet alleen de natuur op hun grondgebied een stem geven en beter beschermen, maar ook het cultuurlandschap. Gemeenten zijn immers als eerste verantwoordelijk voor de bescherming van landschap, en niet de provincie of het Rijk. Landschapselementen, zoals graften en houtwallen, zijn in Zuid-Limburg een bron van genetische biodiversiteit, die voor heel het land van groot belang is. Met het beschermen daarvan, help je dus ook de natuur. 

Het rapport is geen besluit, maar geeft de gemeente inzichten en advies. Eventuele vervolgstappen of beleidskeuzes worden door het gemeentebestuur bepaald. Er is daarbij veel te kiezen: van de manier van besluiten nemen, tot het type beschermingsregels en hoe zwaar die worden. Hoever een gemeente daarin wil gaan, zal het bestuur langs de democratische weg moeten bepalen. De onderzoekers raden aan om daarbij altijd te zorgen voor verbinding met de samenleving en voldoende draagvlak. Baayen: “Dat doet alle betrokkenen zoveel mogelijk recht. In de gemeente Eijsden-Margraten blijkt uit de draagvlakpeiling die wij hebben uitgevoerd dat er relatief brede steun is voor stappen vooruit, mits er ook ruimte blijft voor de andere belangen van de burgerij en het bedrijfsleven. Met name voor de landbouw en woningbouw.”

• Mogelijkheden om rechten van de natuur vorm te geven in de gemeente Eijsden-Margraten