Vijf jaar samenwerking akkerbouw-veehouderij in een notendop
- Ilse Groeneveld
- Onderzoeker Wageningen Livestock Research
“PAVEx liet in de praktijk zien dat samenwerking niet alleen een logistieke uitdaging is, maar ook potentieel heeft om regionale milieudoelen te halen.”
Het project PAVEx bracht de afgelopen vijf jaar akkerbouwers en veehouders samen om te experimenteren met de vraag of en hoe samenwerking kan bijdragen aan bodemkwaliteit, waterkwaliteit, het sluiten van stikstof- en nutriëntenkringlopen én toekomstbestendige bedrijfsmodellen. Ook de sociale kant van samenwerken werd onderzocht. De vernieuwende insteek was dat deze samenwerking expliciet werd gekoppeld aan maatschappelijke doelen zoals minder N-residu, betere waterkwaliteit en slimme mestbenutting.
Daarmee droegen de pilots bij aan de kringlooplandbouwvisie van LVVN en lieten ze zien hoe die in de praktijk vorm krijgt. Op 13 november 2025 presenteerden Wageningen University & Research (WUR) en het ministerie van LVVN het eindevent van PAVEx bij WUR Open Teelten in Lelystad.
Leren in pilots, met onderzoek en beleid aan tafel
Het programma bestond uit zes pilots verspreid over verschillende regio’s, waarin akkerbouwers, melkveehouders, pilotleiders en WUR-onderzoekers samen met het ministerie van LVVN en RVO leertrajecten vormden. Jaarlijks vonden kennisdagen, velddagen en andere evenementen zoals webinars plaats om ervaringen uit te wisselen, zowel binnen de pilots als tussen regio’s. Het onderzoekswerk richtte zich op drie pijlers: bodem en vruchtwisseling, economische waardering met bio-economische modellen, en sociale en organisatorische kant van samenwerking, inclusief hoe je samen afspraken maakt, samenwerkingen begint én stopt. Daarbij werden ook KPI’s en doelsturing onderzocht, om samenwerking meetbaar te maken. Voor iedere pilot is een visualisatie ontwikkeld waarin de belangrijkste inzichten zijn weergegeven.
Inzicht dankzij data: van bodemkwaliteit tot waterdoelen
PAVEx liet in de praktijk zien dat samenwerking niet alleen een logistieke uitdaging is, maar ook potentieel heeft om regionale milieudoelen te halen. In Drenthe en de Peel werd bijvoorbeeld gewerkt met jaarlijkse N-residu-metingen en bedrijfsrotatieplannen die inzicht geven in waterkwaliteit en gewasrotatie. Deze aanpak leidde tot concrete beleidsaanpassingen, waaronder de opname van het 3-jarig gemiddelde N-residu als basis voor doelsturing in het 8e Nitraatprogramma. De pilots bewijzen dat samenwerking kan helpen om bodemvruchtbaarheid te verbeteren, waterkwaliteitsdoelen te halen en te voldoen aan rustgewas- en graslandnormen, mits doelen leidend zijn en niet regels per perceel.
Economische modellen maken complexe keuzes inzichtelijk
Via modellen zoals FARManalytics is onderzocht hoe geoptimaliseerde samenwerking zowel het inkomen als bodemkwaliteit en milieugrenzen tegelijk kan verbeteren. De modellen lieten zien dat gewasrotatie, mestbenutting en eiwitvoorziening beter kunnen worden afgestemd wanneer bedrijven samen keuzes maken, en dat samenwerking kansen biedt voor efficiënter gebruik van rustgewassen, minder mestafzetproblemen en meer regionale eiwitproductie. Dit liet zien dat kringlooplandbouw niet om een dogma vraagt maar om doelgerichte keuzes, mét wederzijdse afspraken. Daarbij is samenwerking een middel en geen doel: het kán voordelig en nadelig uitpakken voor milieu- en financiële doelen en vraagt dus altijd om zorgvuldig afwegingen. Maarten Kik, onderzoeker bij Wageningen Social Economic Research, ontwikkelde een bio-economisch model waarbij onder verschillende bouwplannen zowel milieudoelen als verdienmodellen geoptimaliseerd kunnen worden.
Samenwerking als organisatievraagstuk
Een breed gedragen inzicht uit PAVEx is dat kringlooplandbouw geen puur technologische puzzel is, maar vooral een organisatievraagstuk. Succes vraagt om vertrouwen, lange-termijnafspraken, borging van collectief geheugen en erkenning dat resultaten niet individueel maar regionaal moeten worden gehaald. Panelleden die deelnamen aan het afsluitende panel, concludeerden dat beleid te vaak individuele bedrijven afrekent, terwijl veel duurzaamheidsvraagstukken bedrijfsoverstijgend zijn en om een gebiedsgerichte aanpak vragen. PAVEx liet zien hoe een structuur waarin praktijk, onderzoek en beleid met elkaar optrekken kan leiden tot oplossingen die zowel uitvoerbaar als meetbaar zijn — en daarmee een stevige basis legt voor samenwerkingsvormen die we nu en in de toekomst hard nodig hebben.
Vervolg en op de hoogte blijven
Wil je verder verkennen wat de PAVEx-aanpak kan betekenen voor de regio, sector of organisatie? Neem dan contact met Ilse Groeneveld; we delen graag onze ervaringen en kunnen meedenken over vervolgstappen.
Ook wijzen we graag op het leernetwerk ReGeNL, waar kennisuitwisseling over gebiedsgerichte samenwerking verder wordt voortgezet. Hoewel dit niet de opvolger van PAVEx is, biedt het een waardevol platform om opgedane inzichten te delen en verder te brengen in praktijk en beleid.
Wil je de eindrapportages van PAVEX ontvangen? Stuur een e-mail naar rianne.vanzandbrink@wur.nl.
