Duurzame voedselsystemen uitgelegd

We gebruiken de term voedselsysteem om het complexe netwerk van mensen, organisaties en middelen te beschrijven die samen werken aan alles wat met voedsel te maken heeft. We kunnen spreken over een lokaal voedselsysteem dat een deel of al het voedsel levert voor een bepaalde regio, of over het mondiale voedselsysteem, waarmee we het geheel van wereldwijde landbouw, voedselvoorziening en consumptie bedoelen.

In beide gevallen omvat een voedselsysteem de hele reis van voedsel — van bron tot bord. Ons voedsel kan worden geteeld op het land, gehouden op boerderijen of gevangen uit zeeën. Vervolgens wordt het verwerkt, verpakt, vervoerd, gedistribueerd, verhandeld, gekocht, bereid, gegeten en soms ook weggegooid.

De keuzes die we binnen onze voedselsystemen maken, hebben grote gevolgen voor andere domeinen, zoals bosbouw, veehouderij en veevoer, biobrandstoffen, biomaterialen en water. In sommige gevallen concurreren deze domeinen om dezelfde hulpbronnen, terwijl er ook veel mogelijkheden zijn om elkaar juist te versterken.

Voedselsystemen hebben bovendien grote invloed op ons sociale en economische welzijn, los van hun voedingsfunctie: ze bieden werk en inkomen, vormen een belangrijke economische sector en dragen aanzienlijk bij aan onze milieudruk.

Een systeembenadering betekent dat we eerst breed analyseren en afstemmen voordat we veranderingen doorvoeren. Een geïsoleerde of niet-systemische aanpak kan leiden tot ongewenste resultaten of onbedoelde gevolgen.

Zo lijkt het bijvoorbeeld een goed idee om van bulkgewassen over te stappen op specialiteitsgewassen om het inkomen van boeren in een regio te verhogen. Een systeemanalyse neemt echter ook andere factoren mee, zoals de beschikbaarheid van voeding voor de lokale bevolking, de regionale marktpotentie, de aanwezigheid van infrastructuur voor opslag en verwerking, economische concurrentiekracht en de bijdrage aan biodiversiteit.

Met een systeembenadering kunnen we zowel kansen als spanningsvelden identificeren tussen sociale, economische, voedingskundige en ecologische aspecten. Deze integrale blik helpt ons om weloverwogen keuzes te maken en middelen in te zetten voor veranderingen met de grootste kans op succes en de meeste positieve impact.

Ons voedselsysteem loopt tegen zijn grenzen aan. Het schaadt het milieu, sluit mensen uit, biedt niet iedereen een gezond dieet en is kwetsbaar voor schokken. Lees de vier redenen waarom verandering dringend nodig is.

1. Ons voedselsysteem belast de planeet

Ons voedselsysteem heeft een grote invloed op de gezondheid van de aarde. Als we binnen de grenzen van de planeet willen blijven, moeten we de milieu-impact van voedselproductie dringend verkleinen. Wereldwijd is 26% van alle uitstoot van broeikasgassen toe te schrijven aan voedselproductie en het bijbehorende landgebruik. We gebruiken momenteel 45–50% van al het bewoonbare land voor landbouw — 80% voor vee en 16% voor voedselgewassen (de resterende 4% voor niet-voedselgewassen). Voedselproductie is verantwoordelijk voor 70% van het mondiale gebruik van zoet water.

Ons voedselsysteem is ook verspillend. Wereldwijd bereikt ongeveer een derde van al het geproduceerde voedsel de consument nooit. In landen met een minder ontwikkelde infrastructuur en toeleveringsketens gaat veel voedsel verloren vóór het de markt bereikt. In landen met goed ontwikkelde ketens heeft juist voedselverspilling door consumenten een grote impact.

Voor Nederland wordt de bijdrage van voedselverspilling aan de uitstoot van broeikasgassen geschat op 9 megaton CO₂-equivalent per jaar — ongeveer 5 tot 9% van de totale nationale uitstoot. Voor elke vermeden ton voedselverspilling kunnen 3,4 ton CO₂-uitstoot, 220 m³ blauw water, 0,27 hectare landbouwgrond en 5,8 kg stikstof worden bespaard.

Bronnen: Environmental Impacts of Food Production – Our World in Data; The State of Food and Agriculture 2019 – FAO; Climate Footprint of Food Waste in the Netherlands – WUR Research

2. Ons voedselsysteem sluit veel mensen uit

Onze voedselsystemen worden gekenmerkt door ongelijkheid in toegang, kwaliteit, impact en gender. Ze kunnen — en moeten — rechtvaardiger worden. De wereld produceert ruim voldoende voedsel om iedereen te voeden, als het eerlijk zou worden verdeeld. Toch bestaan er grote ongelijkheden. Tussen de 638 en 720 miljoen mensen leden in 2024 honger (dat wil zeggen: ze krijgen structureel te weinig voedsel om gezond te kunnen leven), ongeveer 8% van de wereldbevolking. In hetzelfde jaar waren naar schatting 2,3 miljard mensen matig tot ernstig voedselonzeker.

Dat aantal zal naar verwachting verder stijgen door opeenstapeling van extreme weersomstandigheden, klimaatverandering en conflicten. Van de kinderen jonger dan vijf jaar is wereldwijd 22,3% (148 miljoen) te klein voor hun leeftijd door chronische ondervoeding. Voedsel is een basisbehoefte, maar de verdeling volgt vooral koopkracht, waardoor overvloed en schaarste naast elkaar bestaan — tussen landen én binnen landen.

Ongeveer 28% van de werkende wereldbevolking is actief in de landbouw- en voedselsector. Toch worden veel werknemers in deze sectoren onevenredig vaak geconfronteerd met armoede, voedselonzekerheid, onveilige arbeidsomstandigheden en een gebrek aan sociale bescherming. De noodzakelijke verandering is groot, maar biedt ook kansen: het verbeteren van omstandigheden in de hele voedselketen kan een groot verschil maken voor de meest kwetsbare groepen wereldwijd.

Bronnen: Food Supply – Our World in Data; [Briefing Note: Food Security Worldwide – WUR]; IPCC Special Report on Climate Change and Land

3. Ons voedselsysteem voorziet niet in een gezond dieet voor iedereen

De wereld kampt met een drievoudige voedingscrisis: ondervoeding, overconsumptie en tekorten aan micronutriënten. Wereldwijd leven meer dan een miljard mensen met obesitas, terwijl een half miljard mensen ondervoed of te mager is.

Obesitas is sterk verbonden met een hoger risico op ziekte en sterfte, vooral door hart- en vaatziekten en diabetes, maar ook door kanker en andere chronische aandoeningen zoals artrose, lever- en nieraandoeningen, slaapapneu en depressie.

Ondervoeding en tekorten aan micronutriënten bij moeders en kinderen behoren tot de belangrijkste oorzaken van sterfte en slechte gezondheid. Naar schatting lijdt bijna één op de drie vrouwen en bijna 40% van alle kinderen aan bloedarmoede, terwijl goedkope interventies om dit te voorkomen breed beschikbaar zijn.

Bronnen: Billions of People Suffer from Anaemia – Our World in Data; The Medical Risks of Obesity – PMC

4. Ons voedselsysteem is kwetsbaar voor schokken

De FAO definieert veerkracht van voedselsystemen als het vermogen om op duurzame wijze de beschikbaarheid van en toegang tot voedsel, en de bestaanszekerheid van mensen te waarborgen bij verstoringen. Nu de druk op het mondiale voedselsysteem toeneemt, is het versterken van die veerkracht urgenter dan ooit.

Klimaatverandering heeft de groei van de landbouwproductiviteit al vertraagd en zet de beschikbaarheid van belangrijke producten zoals cacao en noten onder druk. De opbrengsten van basisgewassen zoals maïs en tarwe zijn in de lagere breedtegraden al gedaald, en het aantal misoogsten zal toenemen door vaker voorkomende extreme weersomstandigheden, overstromingen en droogte.

De gevolgen van deze veranderingen worden niet gelijk verdeeld. De meeste mensen die honger lijden, wonen in gebieden die het zwaarst getroffen worden door klimaatverandering, waar de omstandigheden (temperatuur en neerslag) al moeilijk zijn en de mogelijkheden om zich aan te passen beperkt.

Recente jaren hebben ook laten zien dat mondiale voedselketens kwetsbaar zijn voor verstoringen door pandemieën, dierziekten, economische schokken, politieke instabiliteit en oorlogsdreiging. Deze schokken hebben geleid tot prijsstijgingen en regionale voedseltekorten, wat het belang onderstreept van robuuste systemen die toekomstige crises kunnen doorstaan.

Bronnen: Chapter 5: Food Security — IPCC Special Report on Climate Change and Land; WUR Fact Sheet – Food and Water.