Duurzaam boeren op het water

Een derde van het aardoppervlak is land, waarvan de helft wordt gebruikt voor landbouw. Door klimaatverandering wordt dit areaal bedreigd, onder meer door verzilting. Volgens Reinier Nauta kan de landbouw een deel van het probleem opvangen door over te schakelen op gewassen die goed tegen zout kunnen. “Maar daarmee redden we het niet”, stelt hij: “Daar waar de bodem te zeer verzilt is, kan aquacultuur, boeren op en in het water, een oplossing bieden.”

Nauta onderzoekt overal ter wereld hoe boeren de zee kunnen gebruiken door verschillende kweeksoorten te combineren in één kweeksysteem. Integrated multi-trophic aquaculture, wordt dit concept genoemd, kortweg IMTA. “In de landbouw kennen we strokenteelt, met verschillende gewassen naast elkaar. Wij doen dat met aquacultuur. We zetten organismen uit verschillende schakels van de voedselketen in het water bij elkaar, zodat ze met elkaar verbonden zijn. Door het natuurlijk systeem in het kweeksysteem na te bootsen, willen we de productie verhogen én de duurzaamheid verbeteren.”

Hij is wereldwijd betrokken bij zo’n vijftien projecten. Zeewier vormt meestal de basis: “Daar werk ik al meer dan tien jaar mee. We combineren het met bijvoorbeeld garnalen, schelpdieren, zeekomkommers of vis.” 
In een Texelse polder experimenteerden Nauta en zijn collega’s met zeewier, kokkels en garnalen in één systeem. Met wisselend succes: “Garnalen was een grote uitdaging; ze ontsnapten en gingen dood. Voor zeewier is er nog geen gezonde businesscase in Nederland. Maar voor de kokkel zagen we die wel voor kweek in bassins op het land. Bijvoorbeeld in de tussendijkse polders aan de Waddenzeekust in Noord-Groningen, waar landbouw door verzilting niet meer mogelijk is.”

Heel anders verliep een project in Indonesië, waar aquacultuur vaak synoniem is voor grootschalige garnalenkweek in vijvers aan de kust. “Daar is alles gericht op zoveel mogelijk garnalen kweken, plofgarnalen noem ik ze. De zee wordt als afvoerputje gebruikt, wat leidt tot omvangrijke eutrofiëring (te veel voedingsstoffen in het water, red.). Daarnaast is 80 tot 90 procent van de mangrovebossen langs de kust verdwenen om ruimte te maken voor deze vijvers. Die zijn niet alleen ecologisch belangrijk, maar ook cruciaal tegen overstromingen.”

Met IMTA werd geëxperimenteerd met zeewier, garnalen en vissen in ‘low input-systemen’. “We voegen geen voer toe, waardoor boeren 60 tot 80 procent minder kosten hadden. De garnalenproductie viel iets lager uit, maar door de combinatie met meerdere soorten bleef de omzet gelijk of werd zelfs hoger. En er kwam veel minder vervuiling in zee terecht.”

Het effect op de gemeenschappen is groot, zag Nauta: “Het laatste experiment was twintig hectare groot. Boeren zagen dat het werkte en vertelden het aan hun boeren. Zo verspreidde het zich als een olievlek in de regio. Het was echt een omslagpunt.”

Het sluiten van de nutriëntenkringloop is volgens hem de sleutel in IMTA: “Zeewier vormt de basis en neemt nutriënten op. Daar komen kleine organismen op af, die weer voedsel zijn voor grotere organismen. In het onderzoek op Java waren dat onder andere de garnaalsoort P. Monodon , de tilapia en de barramundi, een brakwatervis. Het natuurlijk overschot aan nutriënten in het water diende als voeding.”

Over de vraag wat de meest geschikte zeewiersoort in de Javaanse kweekvijvers is, was volgens Nauta veel discussie. Er zijn daar twee soorten. Boeren wilden de ene soort, omdat die volgens hen sneller groeit. Kopers willen juist de andere soort, omdat die kwalitatief beter zou. In een groot laboratoriumexperiment hebben we vastgesteld dat de groeisnelheid van beide soorten nauwelijks verschilde. De soort waar de kopers vanwege de kwaliteit de voorkeur aan gaven, groeide zelfs iets sneller. Met die kennis kunnen beide groepen verder.”

Nauta gelooft in de potentie van IMTA. Hij zegt er wel bij dat de economische haalbaarheid ervan nu nog sterk verschilt per regio én per teelt. Dat de zeewiersector in Nederland nog in de kinderschoenen staat, ligt volgens Nauta voor een deel aan de hoge loonkosten. In Nederland zijn de loonkosten hoog. In Indonesië is uurloon nog geen factor en passen dit soort systemen goed. Voor kokkels zien we wel kansen, omdat mechanische visserij op de Waddenzee is verboden terwijl de vraag blijft bestaan.”

Als de visserij in de Waddenzee verder wordt beperkt, ontstaat er volgens hem meer ruimte voor duurzame aquacultuur. Het is aan Den Haag en Brussel om antwoorden te geven op dit soort beleidsvragen. En dan is het aan de partijen in de keten om de handen ineen de slaan. Iets wat niet vanzelf gaat: “Ik zie het in de Nederlandse zeewiersector. Vijftien jaar geleden zag een handvol pioniers de economische potentie. En nu hebben we nog steeds geen gezonde zeewierindustrie in Nederland. En dat heeft voor een heel groot deel te maken met de schroom om kennis te delen en met concurrenten samen te werken. Ik zie dit gelukkig wel veranderen, maar het is nog steeds een issue.”

Ondertussen ziet Nauta dat een land als China op veel vlakken mijlenver voorloopt met IMTA, zeker in technische kennis. Europa moet snel aanhaken, stelt hij: “Met IMTA kunnen we duurzaam voedsel produceren op locaties die door verzilting niet langer geschikt zijn voor landbouw. Het biedt écht perspectief voor een robuust voedselsysteem waarin ecologie en economie hand in hand gaan.”

• Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur
• RVO
• Univertitas Diponegoro