Onderwaterbos in gevaar

Met hun wortelstelsels en lange bladeren hebben zeegrassen de kenmerken van landplanten. Toch zien toeristen op Bonaire en de andere eilanden in de Cariben zeegras vaak als ‘iets groens onder water’. “Het is minder kleurrijk dan koraal”, verklaart marien onderzoeker Fee Smulders, door NRC Handelsblad betiteld als de zeegrasambassadeur van Nederland. “Maar als je er uren in doorbrengt, zie je de diversiteit.”

Ze geniet niet alleen van het zeegras zelf: “Tijdens mijn experiment in de Bahama’s werd ik bezocht door een groep dolfijnen, waarvan eentje telkens naar mij terug zwom om te kijken wat ik aan het doen was: zeegras tellen.”

Smulders noemt zeegras ondergewaardeerd, maar cruciaal: “Veel vissen en andere zeedieren groeien op in het zeegras en gaan later verder naar zee. Het biedt onderdak en voedsel voor klein tot groot. Het filtert ook troep en nutriënten uit het water, zodat het water dat naar het koraalrif gaat schoner is.”

En daarmee houdt het niet op. Zo ontdekte Smulders dat zeegras effectief koolstof vasthoudt: “In de natte, zuurstofarme onderwaterwereld kan die koolstof tot in lengte van jaren opgeslagen blijven, zolang het proces niet wordt verstoord. Daarnaast dempt het golven en vangt het sediment in. Dat is belangrijk om de kusten van de Nederlandse Cariben te beschermen in een veranderend klimaat waarin er vaker stormen zijn en de zeespiegel stijgt. ”

Haar zeegrasonderzoek doet Smulders vooral op Aruba, Bonaire en Curaçao en vergeleek haar bevindingen daar met haar onderzoek op de Bahama’s, Bermuda en in Mexico. “Bonaire, bijvoorbeeld, is tropisch: zeegras groeit er hard. En dankzij succesvolle beschermingsprogramma’s gaat het daar goed met de zeeschildpad. In andere gebieden zitten nog haaien als predatoren. Ik wilde weten of schildpadden daar minder intensief grazen omdat ze op hun hoede zijn voor haaien.”

Voor haar onderzoek, gefinancierd door NWO, werkte ze samen met lokale natuurbeschermingsorganisaties en universiteiten. Ze kruiste tropen en subtropen, wel en geen haaien en keek wat het deed met het zeegras en zijn functies. Onder water bouwden Smulders en haar collega’s kooien van betonijzer van anderhalf bij anderhalf meter. “De kooien hadden precies de maaswijdte dat schildpadden er niet door konden, maar vissen wel”, legt Smulders uit. “Zo sloten we alleen schildpadden uit en konden we vergelijken wat er binnen en buiten de kooi gebeurde.”

De kooien bleven een jaar staan. In die periode werden bladgroei, bodemsamenstelling en koolstofopslag gemeten. “We groeven zakjes rooibosthee en groene thee in om te meten hoe bacterieel actief de bodem is; de decompositiesnelheid. Dat klinkt simpel, maar het was toch best moeilijk: je graaft op gevoel in troebel zand om ze terug te vinden.”

Behalve de theezakjes hing het team van Smulders ook camera’s op om schildpadden te monitoren: “We wilden zien wat ze eten, wanneer ze dat doen en hoe schichtig ze zijn.”

Vergelijking van resultaten leverde belangrijke inzichten op: “Op Bonaire zagen we dat schildpadden tot wel 70 procent van de dagelijkse productie aan zeegras weg grazen. In ecosystemen met haaien blijkt de graasdruk anders verdeeld. Daar waar schildpadden zich onveilig voelen, spreiden ze zich mee en gaat het beter met het zeegras. Haaien lijken goed voor zeegras.”
Het onderzoeksteam zag ook dat een beetje begrazing gunstig kan zijn voor de koolstofopslag, omdat er dan minder decompositie plaatsvindt. Bij te veel begrazing slaat de balans door: “Dan erodeert het en blijft er weinig opslag over. Ook voor vissen geldt: sterke schildpadbegrazing betekent minder habitat voor vissen.”

Lokale druk speelt op veel fronten een rol, stelt Smulders: “Zeegras wordt weggehaald voor resorts, omdat hun gasten het niet prettig vinden aan hun tenen. Dat is kortzichtig, omdat daardoor het strand sneller erodeert. Ook ankers van boten, surfboards en foils laten hun sporen achter: ze snijden het zeegras door en het wordt vertrapt bij op- en afstappen. Hierdoor kan opgeslagen CO2 weer vrijkomen.”
En dan is er nog het probleem van sargassum, het zeewier uit de Sargassozee dat de laatste jaren tussen maart en augustus in grote pakketten aanspoelt: “Waar het blijft liggen, sterft het zeegras door gebrek aan zonlicht en door hoge concentraties sulfide. In sommige baaien kan het zeegras in een klap weg zijn.”

Initiatieven om het sargassum te lijf te gaan, variëren van snel afvoeren tot systemen die ook gebruikt worden om olievlekken op zee te vangen. “We onderzoeken ook de mogelijkheden om er veevoer van te maken. Maar Bonaire heeft weinig landbouw en bovendien zitten er zware metalen in het sargassum. Ik onderzoek daarnaast of de zware metalen van het sargassum terechtkomen in de voedselketen via zeegrassen naar schildpadden.”

“Het is makkelijker om te beschermen wat er staat dan om terug te brengen wat verdween”, zegt Smulders. “Eenvoudige maatregelen werken vaak best goed. Denk aan afzetlijnen rond kwetsbare plakken, informatieborden en het verbod op ankers uitgooien in zeegras. Lac Bay op Bonaire is zowel een hotspot voor schildpadden als voor surfers. Met goede zonering en informatie kun je die druk verminderen. Verder zou het goed zijn als er op Bonaire en andere locaties in de Cariben een uitgebreid systeem van waterkwaliteitsmonitoring en -beheer komt. In Europa vinden we dat vanzelfsprekend, maar de gesprekken daarover zijn op Bonaire pas recent op gang gekomen.”

Smulders benadrukt dat de goed beschermde schildpad met zijn knuffeldierstatus niet de grote boosdoener is: “Als je de schildpad langdurig wilt beschermen, moet je naar het hele ecosysteem kijken, inclusief voedsel en predatoren. Haaien houden de graasdruk in toom.”

En dan is er nog een invasieve zeegrassoort die vanuit de Rode Zee de oversteek heeft gemaakt en zich snel over de baaien van de Nederlandse Cariben heeft verspreid. Hoewel vissen deze deels opeten, lijkt de opportunist gaten op te vullen daar waar het met inheemse zeegrassoorten slecht gaat: “Het is een kleiner plantje en ecologisch gezien is het minder waardevol, maar het neemt deels wel functies van het inheemse zeegras over.”

Kortom: zet kwetsbare velden af, ga de waterkwaliteit structureel monitoren en beschermen en beheer het ecosysteem verstandig. Ze besluit: “Zeegras is geen groene franje; het vormt een ruggengraat voor de kust. Als we nu slim ingrijpen, kunnen we functies behouden en ervoor zorgen dat de eilanden trots op dit ecosysteem worden.”

Tegenwoordig heeft Nederland nauwelijks nog zeegras. Dat was vroeger wel anders, zegt Smulders: “De westelijke Waddenzee en de Zuiderzee hadden velden met metershoge zeegrasvelden. Er was een hele economie omheen. Zo werd het zeegras gebruikt voor vulling van matrassen en om dijken te versterken. Na de aanleg van de Afsluitdijk verdween het door veranderende sedimentstromen en een verwoestende schimmelziekte. Als het eenmaal weg is, krijg je het moeilijk terug. Zeker omdat er in Nederland veel minder mossel- en oesterbanken zijn, waar zeegras goed bij gedijt.”

• Centre for Ocean Research & Education (Bahama’s)
• Government of Bermuda
• National Autonomous University of Mexico
• NWO
• KNAW
• STINAPA Bonaire
• Wageningen University